2948

Constantinopel (450 - 700)

Constantinopel werd voortdurend uitgebreid en verfraaid door de opeenvolgende keizers en vooral Justinianus (527 - 565) heeft vele grootse bouwwerken opgericht. De stad was een van de grootste en schitterendste steden ter wereld gedurende de vroege en hoge Middeleeuwen. 

Onder de volgende keizers, op Julianus na, werd kerkenbouw een van de belangrijkste uitingen van de vorstelijke welgezindheid tegenover de nu vrijwel uitsluitend christelijke bewoners van de rijkshoofdstad, als ook van een nieuw soort vroomheid dat met het bouwen van kerken Gods gunst zocht te winnen. 

Daar kwam in 463 nog weer een ander christelijk instituut bij in de vorm van het klooster van Stoudios (Studios), genoemd naar een patriciër Johannes Stoudios, die het bouwwerk op zijn naam bracht, een klooster dat eeuwenlang het centrum van het monnikendom van de hoofdstad zou blijven en als zodanig een niet te onderschatten culturele en politieke macht zou vormen, niet zelden als een tegenwicht tegen de officiële machten van keizer en patriarch. Van de 5e-eeuwse christelijke kerkarchitectuur in Constantinopel is vrijwel niets bewaard gebleven, behalve de ruïnes van de kerk van het klooster van de heilige Johannes Studios.

Rond de overgang van de 5de naar de 6de eeuw werd Constanitinopel geleidelijk een metropool van een eigen type, Europees noch Aziatisch, niet meer antiek en nog nauwelijks middeleeuws. 

Keizer Anastasius (491-518) liet er als eerste een paleis bouwen, latere keizers zetelden er bij tussenpozen, totdat het in de 12de eeuw het grote paleis van de keizers zou worden, toen natuurlijk omgeven door een eigen muur. Maar de ijverigste kerkenbouwer was Justinianus (527-565), de grote keizer van de 6de eeuw, in menig opzicht de laatste Romeinse keizer en de eerste Byzantijnse.Onder Justinianus bereikte het vanuit Constantinopel geregeerde rijk zijn grootste omvang en de stad zelf haar hoogste inwonertal. Noord-Afrika,Italië en delen van Zuid-Spanje werden in nu eens gemakkelijk dan weer zeer moeizaam verlopende oorlogen op Vandalen, Ostrogoten en Visigoten veroverd en bij het rijk gevoegd. Perzië in het Oosten en allerlei vazalstaarjes in de Kaukasus werden tot voordelige verdragen gedwongen. Talloze steden werden door de keizer op ’s rijks kosten van versterkte ommuringen voorzien; kloosters en kerken verrezen her en der en vooral in de hoofdstad. De keizer gedroeg zich in alle opzichten als de door God gezondene, verantwoordelijk voor het aan hem toevertrouwde rijk dat in principe aan het oude imperium Romanum identiek was, voor het materiële welzijn van zijn bewoners en niet minder voor het juiste, theologisch verantwoorde, geloof van die laatsten.

De keizer bemoeide zich overal mee en niet het minst met kerkelijke problemen. Maar keizerlijke dwang en door de regering gemanipuleerde concilies konden de twisten over de natuur van Christus niet doen ophouden en daardoor botsingen met de Latijnse kerken onder leiding van Rome noch de verwijdering van Egyptische en Syrische christenen uiteindelijk voorkomen.

Barberini diptiek (tweeluik), een ivoorreliëf de 6e eeuw met de voorstelling van ofwel Anastasius of Justinianus I.

Intussen verdwenen de Romeinse trekken van het rijk en manifesteerde het zich steeds sterker als een eigen nieuwe staat. Diverse beambten en bestuurlijke instellingen op rijksniveau verdwenen onder of vlak na Justinianus' regering; Latijnse titels maakten plaats voor Griekse. De grote codificatie van het Romeinse recht die deze keizer tot stand bracht markeerde tevens een eindpunt, want nieuwe wetten werden al onder Justinianus in het Grieks uitgevaardigd. 

Blijvende roem verwierf de keizer met zijn kerkenbouw en in de hoofdstad zelf speciaal met de bouw van een nieuwe kerk voor de Hagia Sofia of Heilige Wijsheid. De eerste kerk van die naam was bij het Niké-opstand van 532 in vlammen opgegaan, maar de kathedraal werd indrukwekkender dan ooit herbouwd. 

Het achthoekig grondplan was al eerder in de kleinere kerk van de Heilige Sergios en Bakchos toegepast, maar vond nu een grootser bestemming. Erboven verrees een koepel op een krans van ramen waardoor het licht naar binnen viel, zodat hij op het zonlicht leek te drijven. Toen de keizer voor het eerst de ruimte betrad zou hij gemompeld hebben: 'Salomo, ik heb u overtroffen!'

Maar 's keizers laatste jaren werden versomberd door tegenspoed. In 542 werd de stad getroffen door de grootste ramp uit haar geschiedenis: een pestepidemie, die vrijwel zeker een epidemie van de builenpest was en als zodanig de eerste manifestatie van die ziekte in de Europese geschiedenis, sloeg onder de misschien 300.000 inwoners genadeloos toe. Bij duizenden werden de lijken de stadspoorten uitgereden en in massagraven gestort. Het werd een demografische ramp die de hoofdstad niet meer te boven kwam. Nooit meer zou haar inwonertal de omvang van vóór 542 bereiken. 

Enkele jaren later begonnen de plundertochten van Slavische stammen van over de Donau op het grondgebied van het rijk. De muren van Theodosius moesten meer dan eens de barbaren trotseren. Verwoestingen en ontvolkingen op de Balkan volgden. De militaire en financiële hulpmiddelen waren, na alle oorlogen in het Westen en de bouw van de Hagia Sofia, nu zo goed als uitgeput. Zo liep de zomer van Justinianus in herfsttij af, waarna, zo'n vijftien jaar later, de winter inviel. 

Vanaf ongeveer 580 namen de invallen van de Slaven de vorm aan van volksverhuizingen en permanente vestigingen. Praktisch heel de Balkan,op enkele versterkte steden als Thessalonica en Constantinopel na, veranderde in een barbaars 'Slavinia' dat zich voorlopig aan het gezag van de keizerlijke regering onttrok. 

Keizer Mauricius (582-602) deed wat hij kon, maar wist het tij niet te keren. Onder zijn opvolger Phocas (602 - 610) braken in het Oosten de Perzen door tot ver in Klein-Azië, in Palestina en Egypte. Het rijk kromp ineen, omdat ook al de veroveringen in Italië en Zuid-Spanje binnen enkele jaren na Justinianus' dood verloren gegaan waren. Wel wist de energieke Heraclius (610-642) in 619 en 626 een aanval van de Avaren en Perzen op Constantinopel te verijdelen.  

In 626, samenzwerend met de Perzen, belegerde de khan van de Avaren met een barbaars leger van 80.000 Avaren, Hunnen, Gepiden en Bulgaren Constantinopel vanuit de Europese kant van de Bosporus. De Perzen deden dit eveneens vanuit de Aziatische kant. De Avaren deden nog één laatste voorstel om de stad te sparen, in ruil voor losgeld, maar de keizer wees dit af. Zoals zo vele aanvallen op Constantinopel, liep deze op niets uit. De Perzische vloot werd verslagen en vóór de volgende ochtend was het kosmopolitisch leger van de khan opgebroken en vertrokken.  

In 627 versloeg hij een Perzisch leger op de grenzen van Iran en maakte hij de Eufraat tot rijksgrens. Ook Armenië, Syrië en Egypte heroverde hij op de Perzen. Tenslotte bracht hij de geroofde relikwie van het Heilige Kruis in triompf terug naar de hoofdstad.

Deze overwinning werden echter nog tijdens zijn regering uitgewist door de opmars van de Arabieren. In 634 begonnen zij met hun invallen in Syrië en Palestina, in 640 in Egypte. Nog voor het einde van de eeuw zouden alle Afrikaanse en op Anatolië na alle Aziatische gebieden van het rijk – dat zich nog steeds het rijk der 'Romeinen' bleef noemen - voor goed verloren gaan. Het was een verandering die van verstrekkende betekenis was. Het Romeinse Rijk, ingekrompen tot delen van Klein-Azië, de Balkan, stukjes Italië en enkele eilanden, werd nu definitief een Grieks rijk met een eigen, middeleeuws karakter.De laatste resten van de bestuursstructuren van het Romeinse Rijk verdwenen, de hoofdstad Constantinopel kreeg een andere aanblik. Haar inwonertalmoet kort na 600 tot minder dan 100.000 zijn gedaald; de stad was een verzameling wijken en 'dorpen', afgewisseld met tuinen en velden, achter de voorlopig onneembare muren van Theodosius. Sinds de Perzische inval in Egypte was in 618 de officiële graanimport uit dat gebied gestaakt.Theaters en openbare badhuizen verdwenen. Voor die laatste kwamen kleine particuliere badhuizen in de plaats, waar men tegen betaling in afgezonderd cellen warme baden kon genieten, maar waaruit het sociale element zoals dat de antieke thermen had gekenmerkt, was verdwenen. In het algemeen was het karakter van de antieke stad teloor gegaan. De openbare ruimten in de vorm van pleinen en de brede Mesc, om maar te zwijgen van de Hippodroom en andere openbare gebouwen, werd voortaan grotendeels in beslag genomen door particuliere woningbouw aan nauwe straten en stegen. De wagenrennen vonden nog slechts voor een geselecteerd publiek plaats, als een fossiel onderdeel van de keizerlijke hofrituelen. Eigenlijk waren alleen de kerken nog publieke ruimten. Begraven deed men voortaan ook daar en niet langer buiten de stad, zoals de antieke norm geweest was. Constantinopel werd middeleeuws.  

Gemaakt: 23-06-07

colofon