8085

Zweden (1654 - 1660)

 Zweden (1632 - 1654)
Karel X Gustav Koning van Zweden (1654 - 1660) (Geslacht Wittelsbach)

Hij was de zoon van paltsgraaf Johan Casimir van Zweibrücken-Kleeburg en prinses Catharina Wasa, de dochter van Karel IX en dus een neef van koningin Christina. Toen Christina niet met hem wilde trouwen en vrijwillig afstand deed van de troon (1654), volgde hij haar op. 

Zweeds-Poolse Oorlog (1655 - 1657)

Kort na zijn troonsbestijging kwam hij in strijd met Jan ll Casimir van Polen, die hem niet als koning van Zweden erkennen. De Polen konden zich niet handhaven en Warschau en Wilna werden door de Zweden bezet. Toen Frederik Willem I van Brandenburg de neiging toonde zich in de Poolse aangelegenheden te mengen, dwong Karel de keurvorst toe te staan dat de Zweedse troepen door Brandenburg trokken. Toen er echter gevaar ontstond dat de Republiek der Verenigde Nederlanden zich met de oorlog ging bemoeien, sloot Karel X met de keurvorst van Brandenburg het verbond van Mariënburg (1656). Daardoor is hem gelukt het verzet van de Polen, die in opstand waren gekomen, te breken.

De Oostzeestaten vreesden de vorming van een te machtig Zweden. Denemarken begon de oorlog, daartoe aangezet door de Republiek, terwijl Brandenburg, na vrede gesloten te hebben met Polen (1657) een verbond sloot met Denemarken (1658). Karel X dwong Frederik III van Denemarken, die geen steun ontving van de Republiek, bevreesd voor een optreden van Engeland, tot de vrede van Roskilde (26 februari 1658).

Deens-Zweedse Oorlog (1657 - 1658)

Bij de voor Denemarken vernederende Vrede van Brömsebro (1645) had Denemarken de provincies Jämtland, Härjedalen, Idre en Särna en de eilanden Gotland en Ösel moeten afstaan aan Zweden. Tevens werden Zweedse schepen vrijgesteld van tol in Deense wateren. Daarnaast verkreeg Zweden de Deense provincie Halland voor een periode van 30 jaar om deze vrijstelling zeker te stellen. Tijdens de Zweeds-Poolse Oorlog had Frederik lll zijn kans schoon gezien de verloren gebieden terug te veroveren en Zweden aan te vallen. Het uitbreken van deze nieuwe oorlog gaf Karel X een excuus zich terug te trekken uit de Poolse campagne en zich op Denemarken te richten.
Een zeer koude winter zorgde ervoor dat de Deense vloot in de haven moest blijven en dat de Grote en Kleine Belt waren bevroren. Nadat Zweedse troepen Jutland vanuit het zuiden waren binnengetrokken, marcheerde ook nog een troepenmacht van 7000 man over de bevroren Kleine Belt op 30 januari 1658. Het Zweede leger wist Funen en Langeland in slechts enkele dagen te veroveren en rukte verder op naar Seeland en bedreigde de Deense hoofdstad Kopenhagen. De snelle Zweedse opmars over de bevroren Belten kwam als totaal onverwacht en Frederik III moest zich op 26 februari 1658 overgegeven, waarna de vrede van Roskilde werd getekend.

 

Rechts: Karel X trekt met zijn leger over de bevroren Grote Belt

Zweden had zijn meest prestigieuze overwinning behaald, terwijl Denemarken een zeer kostbare nederlaag leed. Denemarken verloor bijna een derde van zijn grondgebied. Het moest Skåne, Blekinge, Halland, Bohuslän (Bahus), het eiland Bornholm en de Noorse regio Trøndelag (midden-Noorwegen) afstaan. Halland was al onder Zweedse controle geweest na de Vrede van Brömsebro uit 1645, maar kwam nu blijvend onder Zweedse heerschappij. Door het bezit van Bohuslän werd de Zweedse handel met West-Europa veilig gesteld.

Denemarken behield nog wel de alleenheerschappij over de lucratieve Øresund (tolgelden). Karl X van Zweden probeerde meteen heel Denemarken onder de voet te lopen, maar de Denen werden nu geholpen door de Hollanders, die er veel belang bij hadden dat de Øresund (Sont, de zeestraat tussen Zweden en Denemarken) niet door één mogendheid beheerst zou worden. Het lukte de Denen en de Hollanders om de Zweden te verjagen. Frederik zag zich wel genoodzaakt de tolgelden fors te verlagen en de Zweden vrije doortocht te verlenen. 

Links: Zweden na het verdrag van Roskilde

In het rood: Halland, eerder eigendom van Zweden voor 30 jaar onder het verdrag van de Vrede van Brömsebro, nu definitief afgestaan. In het geel: Skåneland en Båhus, afgestaan. In het paars: Trøndelag, afgestaan in 1658 maar kwam in 1660 weer onder Deens bewind.

Toen de dood van Oliver Cromwell (1658) Engeland verhinderde zich met de Oostzee-aangelegenheden te bemoeien, trad Holland opnieuw op. Jacob van Wassenaer Obdam versloeg in een vereniging met Denemarken de Zweden tijdens de slag in de Sont. Te midden van deze gebeurtenissen stierf Karel in 1660, vermoedelijk vanwege overmatig drankgebruik.

Karel X heeft niet zo lang op de troon gezeten, maar heeft toch grote invloed gehad op de historie. Hij bracht het grootste deel van zijn regeerperiode door als aanvoerder van het Zweedse leger in Polen, Duitsland en Denemarken. Het leger behaalde vele successen, o.a. een offensief over de Grote Belt dat tot de vrede van Roskilde leidde. Daarbij verloor Denemarken zijn bezittingen in het zuiden van Zweden.

Karel X was getrouwd met Hedwig Eleonora van Holstein-Gottorp. Hij stierf in 1660 in Göteborg. Hij werd opgevolgd door zijn zoon, Karel XI.

Zweden (1660 - 1697)

Gemaakt: 13-02-10

colofon