1063

De uitvinding van het wiel in Soemerië (± 3500 v. Chr.)

De Soemeriërs (3500 - 2006 v. Chr.); Het wiel in Europa

Als oudste aanduiding van een wagen geldt het Soemerisch pictogram van een slede waar twee rondjes onder zijn gekrast. Het wordt gedateerd op ± 3200-3100 v. Chr.  Deze interpretatie wordt gesteund door andere vondsten uit Mesopotamië, zoals de kleimodellen van karren en wagens uit Tepe Gawra van ± 2800-2700 v. Chr. Bij deze modellen van karren is het al duidelijk dat de originelen door twee trekdieren werden voortbewogen, die aan weerszijden van een disselboom waren aangespannen. 

De wielen bestonden uit massieve, ronde schijven. Uit latere vondsten is gebleken dat die massieve wielen vrijwel altijd bestonden uit drie delen: drie stukken hout die zodanig waren bijgesneden dat ze in elkaar pasten en een cirkel vormden. Een paar dwarslatten hield de zaak bijeen. Sporen in de asgaten van enkele modellen lijken erop te duiden dat de assen met de wielen meewentelden. Als dit bij de originelen ook zo was, betekent dit dat bochten alleen maar stapvoets genomen konden worden. In sommige delen van India worden nog wel voertuigen gebruikt, voorzien van zo'n met de wielen meedraaiende as. 

Bij de oudste overblijfselen van een werkelijke wagen die in 1928 werd gevonden in het graf van een Soemerische vorst van de stadsstaat Kish, behoorden ook de resten van een 3 m lange disselboom, maar de wagen die hiermee werd voortgetrokken was niet groter dan een hedendaagse kleine strandkar. Er was plaats voor twee trekdieren - een beetje overdreven dus voor zo'n klein vehikel. Die wielen draaiden om de assen, die beiden vast bevestigd waren aan de wagenbodem. Echt handig was dit voertuig niet. Scherpe bochten konden alleen genomen worden door de wagen aan de achterzijde enigszins op te lichten. 
Terracotta model van een karretje, Mesopotamië (2e millennium v. Chr.)
Toch moet er een goede reden zijn geweest om de vorst dit voertuig in zijn graf mee te geven. Misschien was het gebruikt voor representatie of werd het gebruikt bij religieuze rituelen. Op de "standaard van Ur" uit ± 2500 v. Chr. staan afbeeldingen van 5 vierwielige militaire transportwagens. 
Koperen model van een wagentje uit Anatolië (3e millennium v. Chr.)

Het voertuig dat nu was ontstaan kon heel wat gemakkelijker en sneller dan de slee worden voortgetrokken. Deze nieuwe transportvorm diende echter niet alleen voor het vervoer van landbouwproducten, handelswaar of bouwmateriaal, maar ook (zoals vrijwel alle menselijke verworvenheden toen, nu en in de toekomst), voor de bevrediging van de eeuwige rang naar verovering naar macht en bezit. De Soemeriërs waren een bijzonder strijdbaar volk en het heeft niet lang geduurd of de vierwielige slee was een strijdwagen geworden: een nieuw en indrukwekkend wapen dat in het begin zeer succesvol bleek, ook al was het in feite nog log en langzaam. De trekkracht werd nog geleverd door ossen, die toen al zo'n 2000 voor de mens de ploeg hadden voortgezeuld of in het gunstigste geval door min of meer getemde wilde ezels. De Egyptenaren die veel later het wiel overnamen, probeerden antilopen en zebra's als trekdieren te gebruiken.

Meer dan duizend jaar bleef de situatie gehandhaafd, totdat vrij plotseling en bepaald niet ten gerieve van de beschavingen rondom de Nijl en de Tigris het paard zijn intrede deed. In de beschavingen van vóór 2000 v. Chr. wijst niets op het gebruik van paarden als rij- en trekdieren. Wel werden ze gegeten en geofferd aan de goden. Maar omstreeks 1800 v. Chr. stormde het paard plotseling vanuit de verre steppen de Mesopotamische en Egyptische gebieden binnen. Het grote en machtige Egypte in 1633 v. Chr.  werd overvallen en snel veroverd door de vorsten uit de woestijn (Hyksos) met hun goed getemde en snelle paarden, die lichte en zeer wendbare strijdwagens trokken, 
Deze combinatie vormde een succesformule en vele honderden jaren achtereen hebben dergelijke strijdwagens de loop van de geschiedenis in grote mate beïnvloed. De Egyptenaren namen de uitvinding van hen over en wisten tenslotte (al duurde het wel honderd jaar!) de bezetters uit de oostelijke delta te verdrijven en de eenheid van het rijk te herstellen (1532 v. Chr.).
De oorlogszuchtige Assyriërs  waren de eersten die op grote schaal gebruik maakten van de krijgswagens (rechts). Dit nieuwe "wapen" maakten hen superieur aan andere volkeren. In de 7e eeuw v. Chr. slaagden zij erin het grootste deel van de toenmalige beschavingen tussen de Middellandse, Kaspische en Rode Zee aan zich te onderwerpen. 

laatst bijgewerkt 30-09-04

colofon