6271

Vlaanderen en Henegouwen (1200 - 1278)

± 1200 verenigden de kooplieden van verschillende Vlaamse steden zich tot een Vlaamse Hanze op Londen. De lakens vonden afzet in haast alle delen van Europa, maar vooral in Italië, van waaruit ze een groot deel werden doorverhandeld naar Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Op de jaarmarkt van Champagne kwamen de Italiaanse kooplieden de lakens opkopen. De lakennijverheid was intussen lang niet meer het werk van kleine zelfstandige handwerkers, maar van grote ondernemers. Zij hadden het werk uitbesteed aan thuiswerkers. Deze thuiswerkers (wevers, vollers, enz.) verenigden zich in verschillende ambachtsgilden, die het de grote ondernemers (lakenkopers) vaak niet gemakkelijk maakten. Verschillende keren riepen de ambachtsgilden een staking uit en soms grepen ze zelfs naar de wapens. 

Na de dood van Boudwijn lX (1205) regeerde zijn nog minderjarige dochter Johanna van Constantinopel over het graafschap Vlaanderen.

Johanna van Constantinopel (1205 - 1244)

Johanna van Constantinopel in het begijnhof van Kortrijk 

Na het overlijden van haar moeder (1204) en het spoorloos verdwijnen van haar vader (april 1205) liet de Franse koning Filips Augustus in 1208 naar zijn hof Parijs overbrengen om haar te onttrekken aan anti-franse invloeden. Boudewijns broer Filips, markgraaf van Namen, werd regent over Vlaanderen en Henegouwen, en voogd van de minderjarige Johanna.

Johanna ging de geschiedenis in als een wilskrachtige en vrome vrouw. Zij begunstigde het kloosterleven, en onder haar impuls ontstonden vele kloosters en abdijen. Ze steunde de bestaande hospitalen en leprozerieën en stichtte er nieuwe (o.m. de "Hospice Comtesse" in Rijsel). Onder haar bewind namen de economische macht en welvaart van de Vlaamse steden aanzienlijk toe. Haar standbeeld staat in de tuin van het begijnhof in Kortrijk.

Met koninklijke goedkeuring trad Johanna in januari 1212 in het huwelijk met Ferrand van Portugal, zoon van koning Sancho I van Portugal. Al bij het begin van hun regering werden Johanna en haar echtgenoot gedwongen Aire en Sint-Omaars aan Filips II af te staan (door het Verdrag van Pont-à-Vendin, 25 februari 1212). Ferrand schaarde zich spoedig achter koning Jan zonder Land en de Duitse keizer Otto IV van het Heilige Roomse Rijk tégen Frankrijk. 

Na de slag bij Bouvines (1214) werd Vlaanderen een Frans wingewest. De Vlamingen, vooral de ambachtsgilden, kwamen tegen hun Franse overheersers in verzet. Als Vlaanderen een deel van Frankrijk zou worden, zou de koning van Engeland de uitvoer van Engelse wol kunnen verbieden. Daardoor zou de lakennijverheid volkomen stil komen te liggen en dat betekende honger voor al die mensen die in de lakennijverheid hun brood verdienden. Door deze belangenverstrengeling ontstond er een tweedeling onder het Vlaamse volk: De Leliaards, genoemd naar de lelie in het wapen van de Franse koning, waren Frans gezind. De Klauwaards, genoemd naar de klauwende leeuw in het wapen van Vlaanderen, waren pro Engeland. 

Nadat Ferrand tijdens de Slag bij Bouvines (27 juli 1214) in Franse handen was gevallen, moest de jonge gravin gedurende dertien jaar alleen regeren. Haar troon kwam even in gevaar toen een kluizenaar zich ten onrechte uitgaf voor de teruggekeerde Boudewijn IX. Ook had zij af te rekenen met haar zwager Burchard van Avesnes, de eerste echtgenoot van haar zuster Margaretha, maar zij slaagde erin dit huwelijk in 1221 te laten verbreken. Na het sluiten van de vernederende Vrede van Melun mocht Ferrand in januari 1227 eindelijk na lange jaren de gevangenis verlaten.

Omstreeks 1231 werd hun enige kind, Maria, geboren. Deze werd uitgehuwelijkt aan Robrecht van Artois, broer van de Franse koning Lodewijk IX, maar overleed reeds in 1236. Nadat Ferrand op 27 juli 1233 overleden was, onderhield gravin Johanna goede relaties met Frankrijk én Engeland. Ook al hertrouwde zij nog in 1237 met Thomas van Savoye, toch overleed zij kinderloos op 5 december 1244, en werd opgevolgd door haar zuster Margaretha.

Margaretha van Constantinopel  (1244 -1278 gravin van Vlaanderen; gravin van Henegouwen (1244 - 1280)

Margaretha was net als haar zuster Johanna in 1208  op last van koning Filips Augustus naar Parijs overgebracht om haar te onttrekken aan anti-franse invloeden. Bij haar terugkeer in 1212 werd zij toevertrouwd aan de Henegouwse ridder Burchard van Avesnes, die kort daarop met haar in het huwelijk trad. Op klacht van haar zuster Johanna verklaarde paus Innocentius III dit huwelijk ongeldig (Vierde Concilie van Lateranen, 1215), op grond van het feit dat Bouchard tot subdiaken was gewijd en dus tot de geestelijke stand behoorde. Maar de echtgenoten scheidden voorlopig niet. Pas in 1222 verliet Margareta haar echtgenoot en trouwde in het najaar van 1223 met Willem van Dampierre, een ridder uit de Champagne.

Toen Margareta haar kinderloze zuster in 1244 opvolgde als gravin van Vlaanderen en Henegouwen, brak er een verwoede strijd los tussen de kinderen uit Margaretha's beide huwelijken, de Avesnes en de Dampierres. Uiteindelijk werd de Franse koning in 1246 met arbitrage belast: deze wees Vlaanderen toe aan Gewijde van Dampierre en Henegouwen aan Jan I Van Avesnes. Niettemin bleef de vete tussen beide huizen voortwoeden, zelfs tot in de volgende eeuw: Margaretha zelf stond heel de tijd resoluut aan de zijde van de Dampierres. De ontevreden Avesnes verbonden zich met de Hollandse graven, die ongedaan wilden maken dat zij voor Zeeland leenhulde verschuldigd waren aan Vlaanderen.

Op 11 april 1126 werd Vrede van Melun getekend tussen Vlaanderen en Frankrijk. Het zou de vrijlating garanderen van Ferrand van Portugal, graaf van Vlaanderen die tijdens de slag bij Bouvines door koning Filips August gevangen was genomen. Koning Lodewijk VIII, de opvolger van Filips August, kwam met Ferrands echtgenote, Johanna van Constantinopel, overeen dat Ferrand op Kerstmis 1226 zou vrijkomen. Op 8 november 1226 stierf Lodewijk VIII echter. Daarna werd er in Parijs een nieuw verdrag afgesloten tussen Blanche van Castilië, in naam van haar minderjarige zoon Lodewijk IX van Frankrijk en Ferrand en Johanna. Uiteindelijk kwam Ferrand in januari 1227 vrij. De edelen en steden van Vlaanderen werden verplicht een eed van trouw aan de Franse kroon af te leggen. Johanna en na haar aan Margaretha II van Constantinopel, Gwijde van Dampierre en Robrecht III van Bethune werden dezelfde eisen opgelegd, alhoewel in gewijzigde vorm.

Lodewijk lX, (de Heilige) (1226-1270).maakte van deze scheidsrechterlijke uitspraak uiteraard gebruik om zijn positie te versterken: - hij brak de macht van Vlaanderen-Henegouwen - hij bezorgde Vlaanderen een vijand in de flank, aangezien de Avesnes zich niet bij de uitspraak neerlegden, dit op grond van het feit dat Lodewijk IX beslist had over gebieden waarover hij geen leenheer was.

Op 29 december 1278 deed Margaretha in Vlaanderen troonsafstand ten gunste van haar zoon Gwijde van Dampierre. In Henegouwen bleef zij zelf aan de macht tot aan haar dood: zij werd er opgevolgd door haar kleinzoon Jan I van Avesnes. Jan I huwde met Aleida van Holland, waardoor Henegouwen, Holland en Zeeland in 1299 werden verenigd.

Vlaanderen (1278 - 1305)

laatst bijgewerkt: 05-11-03

colofon