36

Vendiaan (Eng. Vendian) (610 - 570 miljoen jaar geleden)

Voor het eerst in honderdtwintig jaar heeft de Internationale Commissie voor de Stratigrafie een nieuw prehistorisch tijdperk erkend. Geologen gebruikten de naam van het 'Ediacara' (600-545 miljoen jaar geleden) al langer, want het betreft een van de raarste periodes in de geschiedenis van het leven. Als je met een tijdmachine naar het Ediacara zou reizen, zou je je op een andere planeet wanen. Een stille, kale, grauwe rotswereld zou je wachten: in het Ediacaratijdperk waren er nog geen landdieren, vogels of insecten en zelfs nog geen planten of mossen. U zou onder de zeespiegel kunnen kijken, maar ook daar zou niets u bekend voorkomen. Hier en daar zou u een slijmerige 'mat' van bacteriën vinden. Maar het meest zou u opkijken van de allereerste meercellige wezens: bizarre, schijfvormige schepsels die roerloos op de zeebodem liggen. De meeste van de wezens hebben geen kop, staart of andere herkenbare lichaamsdelen. Sommige lijken op een plens pleisterkalk, zoals de Britse paleontoloog Richard Fortey eens schreef. Anderen lijken op fietswielen, met spaken en al. Er zijn rechtopstaande kippenveren, geribbelde schijven en levende muntstukken die gedurende hun leven uitgroeien tot een pannenkoek. Of het dieren zijn of planten, is een betekenisloze vraag: in het Ediacara was het verschil tussen 'eencelligen' en 'meercelligen' het enige dat telde. De wonderlijke wereld van de schijfwezens en de kippenveren werd in 1946 voor het eerst blootgelegd in de heuvels van Zuid-Australië ('Ediacara' is een streeknaam) door een geoloog genaamd Sprigg. Die kon aanvankelijk niet geloven dat de gefossiliseerde wezens die hij had gevonden echt tussen de 600 en de 545 miljoen jaar oud waren. Tot diep in de twintigste eeuw dacht men namelijk dat er vóór de 'Cambrische explosie' van 545 miljoen jaar geleden helemaal geen meercellige wezens bestonden. Tijdens die Cambrische explosie, ook wel de 'Oerknal van het leven' genoemd, verschenen er plotseling ontzaglijke hoeveelheden schelpdieren en andere meercellige wezens ten tonele, waarschijnlijk omdat de samenstelling van de atmosfeer complex leven eindelijk mogelijk maakte. De wereld van de schijven is dus een vreemde eend in de bijt. Nog steeds geldt de periode als een volstrekt raadsel. De schijven, pleisterplakken en kippenveren uit het tijdperk lijken in zó weinig op wat we vandaag kennen, dat veel onderzoekers het erop houden dat de wezens van het Ediacara een evolutionaire zijtak waren, een probeersel van het leven. 545 Miljoen jaar geleden zouden de schepsels tot de laatste geribbelde schijf aan toe zijn uitgestorven. Andere onderzoekers denken juist dat de overgang geleidelijk verliep, en dat de schijfwezens verre voorvaderen zijn van de krab, de kreeft en andere, meer gewone zeedieren. De Cambrische explosie zou daardoor heel wat minder bijzonder zijn dan we denken. Daarmee is de schijfwereld het toneel geworden van het heftigste wetenschapsdebat uit de paleontologie: hoe evolutie nu precies verloopt, sprongsgewijs of geleidelijk. Omstreden is ook de benaming 'Ediacara': niet voor niets liet de erkenning vijftien jaar op zich wachten. Russische onderzoekers maken namelijk aanspraak op hún benaming voor het tijdperk, het 'Vendiaan'. Die naam werd in 1952 toegekend aan de schijfwereld, die rond die tijd ook was ontdekt in oude aardlagen in Siberië. Drie prominente Russische paleontologen - waaronder de ontdekker van het tijdperk in Rusland, Boris Sokholov - hebben dan ook formeel protest aangetekend tegen de naamgeving bij de Internationale Commissie voor de Stratigrafie, die gaat over de namen van geologische tijdperken. 

De keuze voor Ediacara zou indruisen tegen "een lange traditie van het gebruik van de benaming 'Vendiaan' in de internationale literatuur," stellen de Russen in ee klaagbrief. En eerlijk is eerlijk: op Google krijgt het Vendiaan tien keer zoveel treffers als het Ediacara. Daar staat tegenover dat de naam Ediacara al is vereeuwigd in een romantische bijnaam voor het tijdperk: de Tuin van Ediacara. Volgens die beeldspraak moeten we de wereld van de schijven zien als een simpele wereld vol onschuld - het laatste rijk van de eenvoud, voordat het leven écht begon.

Maarten Keulemans
Mark McMenamin: The Garden of Ediacara (1998)
Richard Fortey: Life, an unauthorized biography (1997)

Bron: Noorderlicht Noorderlicht Nieuws Prehistorie krijgt nieuw tijdperk

bron: Evolution - Ediacaria

Aan het eind van het Vendian - ook wel Ediacaran genoemd (590 - 570 miljoen jaar geleden) - bedekten grote landmassa's het gebied van de huidige Stille Oceaan, terwijl wat nu Europa, Azië en Afrika is, bedekt was met water.

Uit de alzijdig symmetrisch gebouwde Radiata ontwikkelden zich tijdens het Vendian de Ribkwallen en de Neteldieren.

Aan het eind van het Vendian vond een grote uitsterving plaats als gevolg van grote klimaatswisselingen, onder andere veroorzaakt door superuitbarstingen van vulkanen en meteorietinslagen. Hele groepen organismen legden toen het loodje. Echter niet alle paleontologen zijn overtuigd van deze massa-uitsterving. Zij geloven dat de Vendian-fauna de voorouders waren van de Cambrium-fauna, terwijl andere paleontologen geloven dat de Vendian-fauna geen representanten had tijdens het Cambrium. Deze laatste hypothese gaat ervan uit dat de Vendian-fauna ten onderging en dat daarna de Cambrium fauna ontstond.

Het Vendian eindigde 570 miljoen jaar geleden en met het Vendian kwam er ook een eind aan het Proterozoïcum. De Paleozoïcum Era stond voor de deur.

Paleozoïcum (570 - 245 miljoen jaar geleden); Cambrium (570 - 510 miljoen jaar geleden)

laatst bijgewerkt: 02-08-06

colofon