1301

Metaalbewerking (kopersmelten) 
ca. 10.000 - ca. 2000 v. Chr.

Nieuwe Steentijd in Europa; Kopertijd

De oudste kopervondsten stammen uit Anatolië, ca. 8000 v. Chr. Aanvankelijk werd alleen koper gebruikt zoals dat in de natuur voorkomt. Pas in het 5e millennium v. Chr. werd ontdekt dat bepaalde ertsen, wanneer ze verhit worden, ook koper opleveren. Hiervoor had men wel speciale ovens nodig: een gewoon houtskoolvuur wordt nooit warmer dan 700°C, en het smeltpunt van koper ligt bij 1085°C.

Koper is een zacht metaal en niet erg geschikt voor gereedschappen. Door toevoeging van kleine hoeveelheden van een ander metaal wordt het veel sterker. Het beste werkt hiervoor tin: bij de toevoeging van tin aan koper ontstaat brons, dit is een z.g. legering, de volgende belangrijke stap. Na verloop van tijd kwam brons meer algemeen voor, waarmee de kopertijd (of, als dit niet als een afzonderlijke periode wordt geteld, de steentijd) eindigt, en de bronstijd begint. In Nederland zijn wel wat koperen voorwerpen gevonden maar is niet echt sprake van een aparte kopertijd voor het begin van de bronstijd. Men moet echter altijd bedenken dat metalen kostbaar waren en dat voorwerpen daarom in de regel werden omgesmolten. Dit verklaart waarom we bijvoorbeeld weinig of geen gereedschappen terugvinden waarmee de oude Egyptenaren beeldhouwden. Andersom kunnen hier en daar natuurlijk ook metalen voorwerpen uit eerdere tijd zijn bewaard, omdat er een specifieke waarde werd aan gehecht (familiale, rituele, didactische, emotionele,...) of gewoon omdat iemand zich geen nieuwe kon veroorloven.

Toen in het 6e millennium voor Chr. de landbouw zich langzaam verder over heel West-Azië verspreidde en als gevolg van verbeterde landbouwmethoden de graanopbrengsten toenamen  en de bevolking in de nederzettingen ruilhandel ging bedrijven met andere volkeren werd koper een handelsartikel. 

Koper kwam hier en daar in pure vorm voor. Ooit moet iemand hebben ontdekt dat hij dit materiaal (koperhoudende steen) door het met een steen te bekloppen in een bepaalde vorm kon hameren, waardoor er een mooi sieraad ontstond. Weer later zal iemand erachter zijn gekomen dat het voorwerp minder snel brak als het vóór het hameren verhit werd. De glimmende sieraden die op deze manier werden gemaakt, waren de eerste metalen voorwerpen die we kennen. Ze zijn ± 10.000 jaar oud. Voor andere voorwerpen dan sieraden was deze methode van verhitten en hameren niet geschikt: bovendien waren de stukjes koper erg klein.  

Toen onze voorouders bij het bakken van aardewerk hoge temperaturen wisten te bereiken, leerden ze hoe ze uit koperhoudende steen het koper konden smelten en op welke manier ze het vloeibare koper in vormen konden gieten. Zo konden ze ook grotere voorwerpen, zoals bijlen en houwelen worden vervaardigd. Deze bleken heel wat voordelen te hebben boven de stenen werktuigen die tot dan toe werden gebruikt. Ze braken minder snel en ze waren beter scherp te houden. 

In de ruïnes van de neolithische nederzetting Çatal Hüyük zijn koperen ringen en oorhangers gevonden uit het 7e millennium voor Chr. 

In het 6e millennium voor Chr. werd koper een handelsartikel in het Midden-Oosten. 
Aan het eind van het 6e mill. v. Chr. raakte zeer vroege metallurgie bekend bij de boeren van de Hassuna-cultuur in  het noorden van Irak dicht bij de Tigris. 

Kopertijd of Chalcolithicum (4500-3500 v. Chr.)
De naam chalcolithicum is afgeleid van het Griekse woord lithos (=steen) en chalcos (=koper). In deze tijd ontdekte men een nieuwe metaallegering, bestaande uit koper en tin.

In 2003 ontdekten Bulgaarse archeologen sporen van de oudste bekende metaalgieterij in Europa. Dicht bij het haardvuur van een verblijf uit het stenen tijdperk werden slakken gevonden, die overblijven na het smelten van kopererts. Ongeveer 6000 jaar c. Chr. moet er een gezin gewoond hebben dat koper verwerkte. Voorheen werd aangenomen dat metaalbewerking in de Balkan pas 1500 jaar later ontstond.

Vanaf ± 3000 v. Chr. zou in het Egeïsche gebied de technieken van het smelten van metaal geleidelijk bekend worden, naar mate men te ontginnen lagen koper, zilver en arsenicum ging ontdekken. 
Niet alle ertsen zijn zuiver. Het is heel begrijpelijk dat de vroegste metaalsmeden dat niet inzagen. Zij togen aan het werk met verschillende metaalachtige verbindingen waarvan zij de samenstelling niet helemaal kenden. Alles wat zij konden zeggen was dat zij beter werkten met een bepaald erts uit de ene plaats dan met het erts uit een andere plaats. Het beste kopererts bijvoorbeeld bevatte sporen arsenicum en bracht harder en waardevoller metaal voort dan zuiver koper, hoewel de vroege smid niet wist waarom. Het beste wat hij kon doen was op zoek gaan naar dit "betere" koper en het gebruiken. Ongelukkigerwijs was dit arsenicum dodelijk giftig; het smeltproces moet een buitengewoon hoof sterftecijfer bij de metaalbewerkers hebben opgeleverd. Dit gevaar zou hebben kunnen leiden tot vooruitgang in de metallurgie door pogingen om minder dodelijke vervangingsmiddelen te vinden, bijv. door koper met zilver te vermengen en zelfs met lood. Maar die pogingen faalden: de gebruikte verbindingen waren of te broos of te zacht. 

Omstreeks 3000 v. Chr. experimenteerden de Egyptenaren door bij het koper tin toe te voegen. Dit leverde brons op.

laatst bijgewerkt: 27-08-03

colofon