8224

Koffie en koffiehandel

Europa (1600 - 1700); Europa (1700 - 1800)

Aan het eind van de 17e eeuw bereikte Coffea arabica onze streken. Lange tijd meende men dat deze drank eveneens een soort geneesmiddel was. Anders dan de chique thee, geserveerd in deftige salons, kreeg koffie (geschonken in openbare koffiehuizen) al snel een status van volkse gezelligheid. Vooral in de landsprovincies werd koffie graag gedronken. In de kustprovincies bleef men thee verkiezen. De inwoners van Noord-Brabant, Limburg en Drenthe, domicilie van de kraantjeskan, ontwikkelden zich tot echte koffieleuten. Koffiedrinken werd zo populair dat het ontbijt (in veel sociale lagen tot 1750 rond half elf gegeten) uren eerder werd genoten, met koffie. Rond twaalven ontstond een speciale "koffiemaaltijd" en om de tijdspanne ertussen te overbruggen laste men de koffiepauze in.

Er bestaan verschillende legendes over de historie van de koffie :Er is omstreeks 900 voor Christus een Arabische arts geweest die in zijn geschriften al melding heeft gemaakt van 'koffie'. Maar een van de fraaiste legendes is die van Kaldi. Hij was een Arabische geitenhoeder die ongeveer 300 jaar na Christus in Ethiopië leefde. Hij merkte op dat z'n geiten opvallend monter bleven als ze van de rode bessen van een bepaalde struik hadden gegeten. Het verhaal van de geitenhoeder kwam terecht bij de abt van een klooster, die besloot er een experiment aan te wagen. Hij schonk kokend water op de bessen en dronk vervolgens de vloeistof. Onmiskenbaar wakker en helder, luidde z'n conclusie. De abt serveerde zijn monniken voortaan koffie om 's nachts zonder problemen wakker te blijven als het tijd voor gebed was.

De Arabische geschiedschrijver Scheba Beddin (15e eeuw) keert het verhaal om: Chadely een mollah (mohammedaans geestelijke), wordt gekweld door schuldgevoelens. Elke nacht valt hij tijdens de gebeden in slaap. Hij bidt de Profeet om hulp en die verwijst hem in een droom naar de geitenhoeder.

De eerste koffiehuizen werden rond 1550 in Constantinopel (Istanbul) gebouwd en werden al snel ´scholen van kennis´ genoemd, omdat er veel intellectuelen kwamen, tot groot ongenoegen van de islamitische geestelijken, die de koffiehuizen als broeinesten van politieke en staatsondermijnende activiteiten bestempelden. Bovendien nam het moskeebezoek drastisch af. Doktoren beweerden dat koffie schadelijk voor de gezondheid was. Het kon de hersenen blijvend schade veroorzaken en zou de kracht van de man verminderen. Voor sultan Murad IV (1623 - 1640) waren dat redenen om een algeheel koffieverbod uit te vaardigen. Alle koffiehuizen werden vernietigd, duizenden koffiedrinkers werden daarbij gedood. Het kon niet voorkomen dat koffie in latere eeuwen langzaam maar zeker tot alle lagen van de bevolking doordrong. Hedendaags drinken de Turken echter nauwelijks koffie, ze nippen liever aan een glaasje thee, de nationale drank van Turkije.

Koffiehandel
De Arabieren beheersten aanvankelijk de koffiehandel omdat ze het monopolie van verbouw en productie hadden. De Verenigde Oost-Indische Compagnie organiseerde een reis naar Aden (aan de Golf van Aden, tussen de Rode Zee en de Arabische Zee) en wist twee jaar later dat monopolie te doorbreken door koffie uit Mocha te halen. Amsterdam werd eind 17e, begin 18e eeuw het wereldcentrum van de koffiehandel. De koffie-aanplant op Java was na verloop van tijd groter dan in Arabië. Er werd een aantal planten naar Amsterdam gebracht. Die werden als curiosum in broeikassen gekweekt. De Amsterdamse burgemeester schonk de Franse koning Lodewijk de Veertiende in 1715 zo'n jonge koffieplant voor de Koninklijke Botanische Tuin in Parijs. Die plant is de stammoeder geworden van miljarden koffieplanten over de hele wereld. De Fransen wilden - als de grootste koffiedrinkers van Europa - zélf koffie produceren in plaats van de bonen bij anderen te kopen. Een Franse marine-officier vertrok daarom met een aantal stekken van de Nederlandse moederplant naar de Caraïbische eilanden. Hij wist te bereiken dat op het eiland Martinique (in Franse handen) omstreeks 1775 18 miljoen koffiestruiken groeiden, afkomstig van die ene Nederlandse stek.

Ontdekkingsreizigers die in de 16e eeuw terugkwamen van hun reizen naar het Midden-Oosten, vertelden over koffiehuizen. Daar werd een drank geserveerd die in staat bleek te zijn om vermoeidheid en slaperigheid te verdrijven. Het eerste Europese koffiehuis is in 1645 in Venetië geopend. Andere, grote Europese steden bleven niet achter: in 1650 volgde Oxford, in 1651 Londen, in 1664 Den Haag, in 1677 Hamburg en in 1689 Parijs, Boston en New York.

Het eerste Europese koffiehuis is in 1645 in Venetië geopend (Florian). Andere, grote Europese steden bleven niet achter: in 1650 volgde Oxford, in 1651 Londen, in 1664 Den Haag, in 1677 Hamburg.  

In 1686 opende Francesco Procopio dei Coltell uit Palermo, een koffiehuis in Parijs: le Procope. Dit koffiehuis bestaat nog steeds en is nu een duur restaurant.

 In 1689 Boston en New York.  De Joodse koopman Jacob was sinds 1650 in Oxford eigenaar van het eerste Engelse (en het tweede Europese) koffiehuis. Klanten waren vooral buitenlanders en Engelsen die elders al eens koffie hadden gedronken. Later werd het Oxfordse koffiehuis een populaire ontmoetingsplaats voor studenten. Het werd zo een belangrijke plaats voor de intelligentia.

De eerste officiële informatie over koffiehuizen in Nederland komt uit Den Haag en Leiden. In de processtukken van het Gerechtshof in Den Haag staat het verslag van een ruzie die zich in 1670 afspeelde. In een koffiehuis aan de Hofsingel werd de boel kort en klein geslagen. Daders: twee officieren, een belangrijke ambtenaar en een lid van 'Hun Mogendheden'. Reden: ze waren kwaad omdat ze door het late tijdstip geen koffie meer geserveerd kregen.

Ook de Duitse stad Leipzig heeft een rijke koffietraditie Nadat in 1693 de eerste koffiebonen in Leipzig op de markt kwamen, opende steeds meer koffiehuizen hun deuren. In de volgende drie eeuwen was het koffiehuis een ontmoetingsplaats voor belangrijke personen die hier genoten van de populaire drank, elkaars gezelschap en de koffiehuismuziek. De Koffiesaksen drinken de koffie het liefst sterk, zoet en geserveerd in echt Meissner porseleinen kopjes.

Het oudste koffiehuis van de stad is ‘Coffe Baum’, dat al  in 1694 werd geopend. Dit koffiehuis is na ‘Café Procope’ in Parijs, het oudste koffiehuis van Europa. Goethe, Lessing, Bach en Grieg waren hier veel geziene gasten. In de Schumann-Zimmer van Coffe Baum had Schumann tussen 1828 en 1844 zijn eigen stamtafel. 

Het beroemde zandsteenplastiek, boven de ingang van Coffe Baum, stelt een Turk voor die met een grote kan in zijn hand Amor een kopje koffie aanreikt. Het plastiek dat de ontmoeting van het christelijke avondland met de islamitische Oriënt symboliseert, was indertijd een geschenk van Augustus de Sterke, de koning van Saksen voor de beminnelijke waardin. Sinds 1998 is Coffe Baum prachtig gerestaureerd en huisvest een koffiehuis, een restaurant en een koffiemuseum. In de 15 vertrekken van het koffiemuseum bevinden zich meer dan 500 museumstukken die de Saksische de geschiedenis van de koffiecultuur in beeld brengen. Tussen de tafelkoffiebranders en de koffiemolens uit verschillende tijdvakken, bevindt zich ook een hypermoderne proefbrander.

Koffiehuismuziek

In de koffiehuizen van de Saksische metropool werden de bezoekers door musici geamuseerd. Dat de koffiehuismuziek serieus genomen werd, bewees Georg Philipp Telemann. Hij richtte in 1701 het Collegium Musicum op en speelde koffiehuismuziek in de koffiehuizen aan de markt van Leipzig. Johann Sebastian Bach was gedurende 20 jaar een trouwe gast in koffiehuis ‘Zimmermann’ in de Katharinenstraat. De Koffiecantate van Bach wordt gezien als het hoogtepunt van de Saksische koffiehuismuziek van de 18^e eeuw. Christian Friedrich Henrici (artistennaam Picander) schreef in 1732 de tekst voor deze koffiecantate. 

In het begin van de 18e eeuw stond er in de Kalverstraat dicht bij de Dam een Frans koffiehuis met de moeilijke naam Quincampoix. Het werd vooral bezocht door heren die zich bezig hielden met de actiehandel, het kopen en verkopen van aandelen in naamloze vennootschappen.

"De stad van de koffiehuizen", zo werd Boedapest genoemd van de tweede helft van de 19^de eeuw tot de jaren 40 van de vorige eeuw. Het koffiehuis is een specifieke en bijzondere horecagelegenheid, zij waren 24 uur per dag geopend en elke literaire groepering, politicus of kunstenaar had zijn eigen favoriete plek. Die sfeer van vroeger kunt u oproepen in b.v. Gerbeaud in de binnenstad,  het New York palota (paleis) of Astoria op de begane grond van het gelijknamige hotel. Verder heeft het Lukács Cukrászda, te vinden op het statige Andrássy ut, het Champs Elysee, zijn oude zalen en ameublement behouden.

Pas in de 16de eeuw arriveerde de koffie in Europa, eerst in Oost-Europa. Het Ottomaanse Rijk breidde zich uit en moslims leerden ons hier koffie drinken. In 1640 werd in het Italiaanse Venetië de eerste koffieshop geopend. Het was een plaats waar je vooral koffie kon drinken. Het werd een groot succes. Een eeuw later waren er in Venetië alleen al zo'n 200 koffieshops... En nadat de paus de nieuwe drank had gezegend, ontstonden in heel Italië koffieshops en koffiewinkels. Ook in Nederland opende men koffiehuizen. Rond 1700 waren er in Amsterdam 32 koffiehuizen.
Het waren ontmoetingsplaatsen voor kooplui, studenten en ambtenaren. Het waren vooral uitgeweken Italianen die de koffiehuizen inrichtten. 

In die periode waren er twee manieren van koffiezetten: ofwel werd er kokend water op gemalen koffiebonen gegoten, ofwel werd het water samen met de gemalen koffie aan de kook gebracht. In het begin was koffie dus meer een soort pap. De koffiedrab (de brij van hete, natte gemalen koffie) werd nog niet gefilterd. Pas in 1908 vond men in Duitsland de filter uit. De hete koffiebrij werd door een papieren filter in een metalen houder gegoten. Maar het duurde even voor de koffie was gezet en er ging veel aroma (smaak) verloren. Een Italiaan vond daarom de espressomachine uit. Daarmee kon de koffie veel sneller worden gezet (met stoom) zonder veel verlies van aroma.
Eén koffiestruik levert vandaag 5,5 kilo bessen per jaar op. Dat is goed voor 2,5 kilo ruwe bonen. Voor één kop koffie zijn ongeveer 25 bonen nodig. Een koffiestruik levert jaarlijks genoeg koffie voor 330 kopjes...

Een koffieboom draagt pas na ongeveer zes jaar zijn eerste bessen. De koffiebonen zelf zijn de zaden van de koffiebessen. Het woord 'koffie' stamt van het Arabische 'kahweh', wat 'kracht' of 'energie' betekent. Tegen de 9de eeuw werd koffie zowat overal in Perzië gedronken. Tegen de 15de eeuw was de drank over de hele moslimwereld populair. De Nederlanders begonnen in 1696 met de koffieteelt op het eiland Java, tegenwoordig een deel van Indonesië. Koffie bereikte het Europese continent in de vroege 17de eeuw. Lodewijk XIV en Paus Clemens VIII behoorden tot de eerste liefhebbers van het drankje. Het eerste Engelse koffiehuis, in Oxford, opende zijn deuren in 1650. Londen volgde één jaar later. Tegen 1700 telde de Engelse hoofdstad zowat 2000 koffiehuizen.

Omstreeks 1700 stal Gabriel Mathieu de Clieu, een Frans marineofficier, een stek van de koninklijke koffieboom in de Parijse Jardin des Plantes. Hij trok ermee naar het Caraïbische eiland Martinique, waar een halve eeuw later naar schatting reeds 18 miljoen koffiebomen bloeiden.  De 17de-eeuwse Londense koffiehuizen stonden bekend als 'Penny Universities'. Voor de prijs van een kopje koffie kon je er in discussie treden met de kunstenaars, handelaars en dichters die zich er ophielden. In 1676 deed Charles II dan ook pogingen om de koffiehuizen te sluiten, omdat hij ze beschouwde als broeihaarden van politiek gekonkel. Bach componeerde een Koffiecantate als eerbetoon aan de drank. Ook Beethoven was een verwoed koffiedrinker, met een voorkeur voor een melange van 60 bonen per kopje. Tegen 1800 was Brazilië de grootste koffieproducent ter wereld.

Over hoe is koffie ontdekt vertelt de overlevering het verhaal van Kaldi, een Abessijnse geitenhoeder. Zijn gewoonlijk tamelijk slome geiten dartelden op een dag rond als nooit te voren. Bij nader onderzoek ontdekte Kaldi dat ze rode bessen van een struik in de heuvels hadde gegeten. Hij proefde deze bessen ook zelf en voelde zich net zo monter als de geiten. Een monnik uit een nabij gelegen klooster, die deze gebeurtenis met verwondering had waargenomen, besloot zelf ook van de bessen te proeven. Tevens deelde hij de bessen uit aan zijn medemonniken. Het gevolg was dat de monniken, al kauwend op de bessen, de hele nacht konden blijven bidden zonder slaperig te worden. In het begin werden de koffiebessen in hun geheel gegeten, of tot pulp gestampt en vermengd met dierlijk vet, waarvan dan eetbare balletjes werden gerold. Later dronk men een soort wijn van gefermenteerde koffiepulp. Rond het jaar 1000 na Chr. maakte men brouwsels van gedroogde vruchten, bonen, schillen en de rest.

Links: Café Florian aan  het Piazza San Marco te Venetië is het oudste nog bestaande koffiehuis van Europa (1645)

colofon