Het omstreeks 1250 geschreven ridderverhaal Karel ende Elegast is van Brabantse oorsprong. Het is geen zelfstandig verhaal, maar op enige wijze afgeleid van de "Historie van de vier Heemskinderen". In het artikel Raadsels rond Elegast van L.E.O. Faes in Kunst en Wetenschap, 18e jaargang nr 2, 2009, blz. 43 e.v. toont hij aan dat alle figuren (zowel de hoofd- als bijfiguren) uit Karel ende Elegast op enigerlei wijze zijn te herleiden tot figuren uit de Historie van de vier Heemskinderen. 

Karel de Grote krijgt aan de vooravond van een hofdag van een engel opdracht om uit stelen te gaan. Hij gehoorzaamt met tegenzin, en trekt uiteindelijk het duistere woud in. Daar verslaat hij een zwarte ridder, die Elegast blijkt te heten. Omdat hij Elegast indertijd verbannen heeft, en hij niet wil toegeven dat hij op pad is om te gaan stelen, stelt Karel zichzelf voor als Adelbrecht (dat betekent: van adellijke geboorte). Ze breken in bij Eggeric van Eggermonde, de zwager van Karel. Daar is Elegast ongewild getuige van een echtelijke ruzie, waarbij duidelijk wordt dat Eggeric samen met een aantal handlangers van plan is op de hofdag Karel van het leven te beroven. Weer buiten vertelt Elegast over het complot aan Adelbrecht/Karel, die de volgende dag zijn maatregelen treft. Eggeric wordt aangehouden, maar daagt Elegast uit om in een tweegevecht als godsoordeel uit te maken wie de waarheid spreekt. Elegast wint dit gevecht en mag met de zuster van de koning, Eggerics weduwe, trouwen.

Bij het vertalen en bewerken van Oudfranse chansons de geste maakten de Middelnederlandse dichters gebruik van een Oudfranse tekst op schrift, zoals het Roelantslied dat teruggaat op het Franse Chanson de Roland en de twee Middelnederlandse vertalingen van het Chanson d'Aiol. De dichters van deze werken beschikten over een Oudfrans origineel in de vorm van een handschrift. Er zijn echter ook Karelromans, zoals Ogier van Denemarken en Madelgijs, die gebaseerd lijken op mondelinge versies van chansons de geste omdat de verschillen tussen de Middelnederlandse teksten en de bewaard gebleven Oudfranse versies zo groot zijn dat.alles erop wijst dat de dichters van deze werken steunden op hun herinneringen aan voorgedragen versies van chansons de geste.Ook de dichter van Renout van Montalbaen blijkt gebaseerd te zijn op een  mondelinge voordracht van de Oudfranse Renaut de Montauban.
Van Karel ende Elegast en Fierabras is geen Franse bron bekend, zodat aangenomen wordt dat het een oorspronkelijk Middelnederlands is.

De Karelromans zijn alle ontstaan voor 1300, maar na 1300 zijn eveneens Karelromans geschreven, zoals Loyhier ende Malaert, Hughe van Bourdeus en wellicht ook Madelgijs. Vooral de laatste twee werken ademen duidelijk een andere sfeer dan de overige Karelromans. Hughe van Bourdeus is eerder een als Karelroman vermomd sprookje; zo treden de elfenkoning Obroen (Oberon) en zijn dienaar Maleproen, een watergeest, erin op. In Madelgijs is de hoofdpersoon, de listige oom van de vier Heemskinderen, een tovenaar die meer komisch dan heldhaftig is. Ook in enkele andere veertiende-eeuwse romans die traditioneel niet tot de Karelepiek gerekend worden, onder meer omdat zij niet op een chanson de geste teruggaan, treedt een Karolingische vorst op. Dat is het geval met Die borchgrave van Couchi, een verhaal dat zich heet af te spelen in de tijd van Karels zoon Lodewijk en diens zoon Karel de Kale. Naar de inhoud is het echter een hoofs verhaal over de liefde tussen de titelheld en Beatrijs, de vrouw van de heer van Faiuweel, die hem tot heldhaftige daden inspireert. Een ander verhaal uit dezelfde eeuw is Valentijn en Nameloos, waarin van twee broers de een, Valentijn, als ridder wordt opgevoed, terwijl de ander door een wolvin gezoogd wordt en opgroeit tot een ruige bosman. De gebeurtenissen zouden zich in de tijd van Pepijn afgespeeld hebben. Vermoedelijk dienden de tijdsbepalingen ter vergroting van de geloofwaardigheid van deze romans, die karakteristiek zijn voor de zogenoemde late epiek. Deze wordt onder meer gekenmerkt door een vermenging van motieven uit Karelromans, hoofse romans en avonturenromans.

Zoals gezegd zijn de meeste Karelromans voor 1300 ontstaan. Voor de overlevering ervan zijn we echter meestal aangewezen op latere afschriften. De oudste Karelfragmenten die bewaard zijn gebleven, zijn de resten van een handschrift dat geschreven werd in de jaren 1220-1240. Dit boek bevatte een Middelnederlandse vertaling van het Chanson d'Aiol, die naar de streek van herkomst vaak de Limburgse Aiol wordt genoemd. (De tweede vertaling van hetzelfde chanson de geste, de zogenoemde Vlaamse Aiol, is vermoedelijk iets later ontstaan; deze tekst is overgeleverd in veertiende-eeuwse fragmenten). Ook van de Renout van Montalbaen bezitten we een fragment dat nog uit de dertiende eeuw dateert; verder moeten we het doen met resten van vooral veertiende-eeuwse handschriften.

Tegen het einde van de vijftiende eeuw, als de techniek van het drukken van boeken in de Lage Landen op steeds grotere schaal wordt toegepast, verschijnen al snel ook Karelromans in druk: Karel ende Elegast (ca. 1486), De vier Heemskinderen (een bewerking van Renout van Montalbaen, ca. 1490) en Den droefliken strijt van Roncevale (een bewerking van het Roelantslied, ca. 1500). De reden dat juist deze verhalen gedrukt werden, is vermoedelijk dat het publiek in die tijd een voorkeur had voor verhalen met een historisch karakter.Vandaar ook dat in een aantal drukken van Karel ende Elegast de oude rijmtekst gevolgd wordt door een biografie van Karel de Grote. Na 1510 verschuift de voorkeur van het publiek naar wonderbaarlijke verhalen waarin de liefde een grote rol speelt; dan verschijnen Karelromans als Hughe van Bourdeus (ca. 1540) en Madelgijs (1556) ook in druk. Een bijzondere vermelding verdient Sibilla, omdat van deze prozaroman over een ten onrechte van overspel verdachte echtgenote van Karel de Grote geen Middelnederlandse rijmversie bekend is. Het werk, waarvan één druk uit ca. 1538 overgeleverd is, gaat terug op een Spaanse tekst.

Sommige rijmteksten zijn geheel tot prozaroman omgewerkt, zoals Hughe van Bourdeus. Van Karel ende Elegast, is de oude rijmtekst integraal afgedrukt. Ook kennen we gemengde teksten, waar het kaderverhaal in proza is gesteld en voor de hoogtepunten een rijmtekst gebruikt is, zoals in Den droefliken strijt. 

In de teksten verschijnen ook elementen  die eerder aan 1100 en 1200 dan aan 800 (de tijd waarin de verhalen afspeelden) doen denken, zoals het verzet van de grote vazallen tegen de centralisatiepolitiek die de machtige Franse koning tegen het einde van de twaalfde eeuw voerde (Cycle des barons révoltés), de verbeelding van  het ideale koningschap zoals de zwakke Franse koningen van omstreeks 1100 dat zagen (Chanson de Roland) en de kruistochtgedachte: in vele chansons de geste neemt de strijd van Karel tegen de heidenen een prominente plaats in.

Gemaakt: 14-12-05

colofon