875

Dier- en mensfiguren

Moderne-mens; Neanderthalers; Aurignacien

Behalve grotschilderingen maakten de Cro-Magnon-jagers ook dier- en mensfiguurtjes van klei.
Beeldje van 30.000 jaar oud NRC 18 december 2003

In de Hohle Fels-grot in de Zwabische Jura in Zuidwest-Duitsland zijn drie uit mammoetivoor gesneden figuren gevonden van ruim 30.000 jaar oud. Ze behoren tot de oudst bekende beeldkunst. 

Het gaat om een watervogel (zie foto, van kop tot staart 47 mm lang), de kop van een paard en een beeldje van een 'leeuwenmens' (beide ook niet meer dan een paar centimeter groot). De vondsten in de Hohle Fels door de Tübinger archeoloog Nicholas Conard zijn vandaag gepubliceerd in Nature. In deze periode heerste de IJstijd over Europa, stonden de Neanderthalers op het punt van uitsterven en verspreidde de moderne mens (ongeveer 100.000 jaar eerder ontstaan in Afrika) zich over Europa. 

De oudste rotstekeningen uit de Franse Chauvet-grot zijn uit dezelfde tijd (38.000 jaar geleden). De bekende tekeningen uit Lascaux zijn 28.000 - 15.000 jaar oud. De figuurtjes passen in een reeks beeldjes uit dezelfde periode (30 à 35 duizend jaar geleden) en dezelfde regio (bovenloop van de Donau). De vondst van het watervogeltje weerspreekt de Kraft und Aggression-theorie dat de mensen toen vooral agressieve dieren afbeeldden. 

Het leeuwenmensje lijkt op de veel grotere Löwenmensch (Lowenfrau) (30 cm) die in 1931 werd gevonden in Holenstein-Stadel. Deze figuur - het tot dusver oudste beeldje ter wereld,  wordt vaak geïnterpreteerd als een mannelijke of vrouwelijke sjamaan, een mens die in diergedaante contact met de geestenwereld maakt. Dat er twee beeldjes van zijn gevonden versterkt het idee dat in deze tijd en regio sprake was van een duidelijke culturele eenheid. Er zijn geen menselijke overblijfselen gevonden bij deze (of andere) figuurtjes, maar vrijwel niemand twijfelt eraan dat ze zijn gemaakt door Homo sapiens. (Foto AP)

Het leeuwenmensbeeldje bevindt zich in het Stadsmuseum van Ulm

links: Leeuwenmens (30.000 jaar oud)
Verwantschap met Asjera?

Asjera, ook wel Ashera of Asherah; Aherah genoemd, was de geboorte- en hemelgodin van de Phoeniciërs en de Israëlieten. Met haar naam wordt verwezen naar de boomstammen die in de Semitische godsdienst als de godin werden vereerd. Asjera betekende ook vijgenboom. De naam komt van een woord dat 'rechtop' betekent. Het kan ook 'vrouw' of 'heerseres' betekenen. Ook wordt het in verband gebracht met het Oud-Iraanse 'asja, 'Universele wet', te vergelijken met de Romeinse ius naturale.

 Vrouwen bij de heilige boom van Asjera: de levensboom.
Het woord 'Asjera' in het Oude Testament wordt vertaald als 'bos' of 'boomstam'. Het heilige bos vertegenwoordigde de geboorteplaats van alles; het was een voorstelling van de genitaalstreek van de godin. De Hebreeërs vereerden de godin vooral in deze heilige bossen, zoals ook uit de bijbel blijkt. Dit bos heette Athra qaddis, 'heilige plaats'; volgens Walker werd hiermee ook de vulva aangeduid. De letterlijke vertaling is 'goddelijke hoer'. Asjera Yam was de godin van de geboorte, beschermvrouwe van de vissers en schippers en godin van de zee (vooral aan de kust). Ze was ook godin van de wijsheid; in wijsheid was ze 'heerseres der goden'. Ze werd vereerd in Fenicië (Ugarit) door de Kanaänieten, in Palestina en door de Hebreeërs. Vormen van haar naam waren Athirat (Hebreeuws: Ugarit), Atharat of Athirat, Athra of Aethra, Athyr, en ook het Egyptische Hathor. Walker vermeldt dat ze in Egypte ook voorkwam als Asjesj, een oude vorm van Isis; ze had hier de functie van wetgeefster. Asjesj is zowel te vertalen als 'uitgieten' als door 'verschaffen'; dit is de functie van haar borsten. Een heiligdom in Thebe heette Asjer, Asjrel of Asjrelt. Namen waaronder zij bekend is zijn Asjera Yam (vrouwe van de zee), Chawwa (Eva = leven; ook in verband gebracht met Aramees Chiwja = slang), Thanit ('vrouwelijke slang'), Dat ba'thani (vrouwe van de slang, Sinai), Labi'atu (leeuwenvrouw), Rabat Chawat ´Elat, (Grote vrouwe Eva de godin), vrouwe van de sterren, hemelkoningin, hemelgodin. Rabat ´Athirat Yam (Grote vrouwe die over de zee loopt); Qnyt. ilm of qaniyatu ´ilima (voortbrenger van de goden) (Kanaän). Rabbatu was de vrouwelijke vorm van Rabbi. Haar titel Elat (Semitisch voor 'godin') ligt aan de basis voor de naam van de Griekse Leto of Leda, de Etruskische Leta en de Romeinse Latona. 'Elat brengt haar ook in verband met de door de eveneens Semitische Arabieren vereerde Allat die Mohammed uit het heiligdom in Mekka verwijderde. In Soemerië werd ze Asjnan (kracht van alle dingen) of Asjratoem genoemd. Athirat (Akkad), Ashirta (Amorieten). Turkooizen (hemelsblauwe) Vrouw. Vrouw van het bos. Patai laat zien hoe in de Hebreeuwse Sjekina de gedachte aan Asjera voortleeft.
Venus van Willendorf, ca. 24.000-22.000 v.C. Steen, hoogte 11 cm. Naturhistorisches Museum, Wenen.

Het meest beroemde Venus beeldje is de Venus van Willendorf, in 1908 door de archeoloog Josef Szombathy gevonden in het dorp Willendorf in Oostenrijk. Het is gemaakt uit een kalksteen, die niet in het gebied voorkomt waar het beeldje is gevonden. De laatste datering van de ouderdom met C14 methode is in 1990 gemaakt en komt neer op 24.000-22.000 v.Chr. Het beeldje niet groter dan 11 cm en laat een vrouw zien met een grote overhangende buik, terwijl haar geslachtsdelen toch nog duidelijk waarneembaar zijn. Haar dunne armen liggen op de omvangrijke borsten. Kleine merktekens bij haar polsen verraden misschien dat zij een armband heeft gedragen. Haar borsten zijn niet hangend en duidelijk van een jonge vrouw. De tepels worden niet weergegeven. Het is duidelijk een beeldje dat een idool van de vruchtbaarheid van de vrouw voorstelt. Opmerkelijk is dat alle paleolithische "Venus" beeldjes geen gezicht laten zien. Iets wat op ons vreemd overkomt, immers het gezicht geeft toch de menselijke identiteit weer. Haar fysieke lichaam is duidelijk belangrijker. Haar hoofd is bedekt met rijen gevlochten haar in 7 concentrische cirkels. (volgens sommigen is dit geen haar, maar een kapje. Als dit zo zou zijn, was de weefkunst al in het Paleolithicum uitgevonden!). De top de bovenste cirkel heeft de vorm van een rozet. Het accent op het haar wordt in latere culturen gezien als een bron van kracht en als de zetel van de ziel. Ook een kenmerkend karakteristiek is het ontbreken van de voeten. De beeldhouwer heeft een idool voor ogen gehad, om die delen van een vrouwen lichaam te laten zien, die nodig zijn voor de conceptie en voor de voeding van het kind. Het is duidelijk dat de vrouwen er in een tijd van jagen en verzamelen niet de luxe hebben gehad om zo dik te worden als de Venus beeldjes laten zien. 


Rechts: Venus van Willendorf
Ivoren vrouwenkopje (3,5 cem hoog), gevonden in Brassempouy, Landes, Frankrijk. 22.000 - 20.000 jaar oud.en één van de weinige figuren uit de Ijstijd met afbeelding van gelaatstrekken. Musée des Antiquités Nationales, Saint-Germain-en-Laye (Frankrijk)

De paleolithische mannen beeldjes, die men heeft gevonden zijn nergens corpulent. Men heeft deze soort beeldjes met min of meer dezelfde karakteristieken, gevonden in een gebied dat zicht uitstrekte van West Frankrijk tot ver in Rusland. Tijdens de ontdekking van dit beeldje is een rood oker pigment gevonden welke waarschijnlijk het symbool was zoals in vele latere culturen het leven gevend agens van het menstruele bloed. Een argument voor het symbolisch karakter van de Grote moeder is, dat er geen overeenkomst was met de vrouwelijke skelet overblijfselen, die men heeft opgegraven. 

In Laussel (Frankrijk) werd een snijwerk gevonden van een mollige vrouwenfiguur met een drinkhoorn in de hand, waarschijnlijk een vruchtbaarheidssymbool. (z. foto links). 
De benen werktuigen werden vaak versierd met uitsnijdingen. Het is één van de vroegste reliëfs, is 44 cm hoog en bevindt zich thans in het Musée de Bordeaux 

Venus van Sireuil en die van Lespugne

Over de betekenis van de Venus beeldjes heersen verschillende meningen. Volgens sommige onderzoekers symboliseren deze vrouwenbeeldjes de Moeder Godin, terwijl andere onderzoekers het alleen maar als een (primitief) vruchtbaarheidsymbool zien. 

In heel Europa, van Frankrijk tot Rusland, zijn zo'n 150 beeldjes gevonden. (o.a. in de Grimaldi grotten in Italië). Ze lijken niet allemaal op die uit Willendorf. Sommige zijn dun, andere dik., jong, zwanger, oud, nog gedetailleerder, schematischer, van been, ivoor, kalksteen of zeepsteen. Maar ze delen wél één eigenschap. Als je ze ziet, voel je ze bijna. Al dat ronde past precies in je hand. Als zeepjes zouden ze perfect. zijn. Opmerkelijk is dat er geen gelijksoortige beeldjes van mannen bekend zijn uit dezelfde periode, 30.000 tot 20.000 jaar geleden. Mannen worden meestal niet als mannen, maar als halve dieren uitgebeeld. Een mannenlijf met een stierenkop, een bizonkop, een leeuwenkop. Andersom zijn er ook Venusbeeldjes die niet zo duidelijk vrouw zijn. Uit de Tsjechische vindplaats Dolci Vestonice zijn bijvoorbeeld zulke gestileerde Venussen bekend dat het ook penissen zouden kunnen zijn. Een vrouw met borsten of een pik met ballen? Of is het nog iets heel anders? Een steen op Mars is ook wel eens voor een menselijk gezicht versleten.

 
Het eerste Venusbeeldje dat uit de grond kwam, werd in 1864 gevonden door markies Paul de Vibraye in de Dordogne. Dit beeldje was slank, maar had wel een duidelijke vagoina en werd daarom door de markies de "Venus impudique" genoemd, de onkuise Venus. Hoewel de vagina slechts door een streepje wordt aangeduid, was dit toch heel wat onkuiser dan de "Venus pudique", de naam van een type standbeeld uit de Oudheid waarop de klassieke godin haar vagina en borsten probeert te verbergen. Zo staat ze ook afgebeeld op het beroemde schilderij van Botticelli. In 1892 noemde de Franse archeoloog Edouard Piette een van de elf Italiaanse vrouwenbeeldjes die hij had gekocht, een Venus. Het was de dikkerd van de groep, van wie de vagina bovendien nog veel gedetailleerder was weergegeven dan op de Venus impudique. 

laatst bijgewerkt: 28-12-03

colofon